De ING-affaire is een spiegel van de samenleving

Chris Juta
In zijn artikel over de schikking van € 775.000.000 die ING Bank met het Openbaar Ministerie zegt Pieter Lakeman dat het moeilijk te begrijpen is dat het Openbaar Ministerie Ralph Hamers (en Jeroen van der Veer, ex-President Raad van Commissarissen) geen boetes heeft opgelegd. Laat me reflecteren op wat Pieter Lakeman schrijft, maar laat ik beginnen met te stellen dat ik zijn glasheldere betoog volledig ondersteun. Wat ik vanuit mijn perspectief zou willen toevoegen is het volgende: Toezichthouders zouden moeten eisen dat preventief onderzoek plaatsvindt naar de correlatie tussen culturele parameters en feitelijke misstanden, waarna toezichthouder en bestuur in een transparante en voor consumenten en burgers zichtbare dialoog betekenis geven aan de gevonden correlaties. Zodat zichtbaar wordt in welke regionen van ING zich de systemen hebben ontwikkeld, die veroorzaken wat nu tot een veroordeling heeft geleid. Waardoor we nu met de kater rondlopen dat ING de facto een criminele organisatie is.

Het gaat me niet om het individueel aan de schandpaal nagelen van mensen. Alhoewel dat soms niet anders kan en misschien hier ook wel had gemoeten. Het gaat me erom dat het ‘systemen’ zijn die corrupt zijn. Het gaat me erom dat je via hoogwaardig op preventie gericht onderzoek, potentiële fraude en corruptie op systeemniveau kunt vaststellen. Niet als mening of ideologie, maar als hard te constateren overschrijding van normen. Je kunt in de data die je met dat soort preventief onderzoek verkrijgt, eenvoudig vaststellen in welke afdelingen en welke management lagen zich welke gedrag meer en minder heeft ontwikkeld. En hoe dat gedrag gecorreleerd is met geconstateerde afwijkingen ten opzichte van vastgestelde regels.
Grootschalig cultuuronderzoek
Het zou Ralph Hamers sieren als hij zelf de opdracht zou geven tot zo’n grootschalig cultuuronderzoek binnen ING, waar iedereen van hoog naar laag aan meedoet. Waarom doet hij dat niet? Omdat hij bang is? Waarom eist de toezichthouder dat niet? Hoe is het ter wereld mogelijk dat de cultuur bij ING zich onder toezicht van De Nederlandsche Bank (DNB) en onder controle van EY zich zo kon ontwikkelen? Wat zegt dit over de cultuur van DNB en EY?
En laten we eerlijk zijn: ING is echt niet de enige bank of het enige grootbedrijf of de enige organisatie waar ‘systemen’ tot ontwikkeling hebben kunnen komen die je steeds weer achteraf als corrupt kan bestempelen. Niet voor niets valt steeds ook de naam van Rabobank. Moeten we ons erover verbazen dat ook de politieke partij VVD voortdurend negatief in het nieuws is als het gaat om een cultuur van gedogen wat fundamenteel niet deugt?
Wordt het niet tijd dat DNB de peilstok in haar eigen culturele systeem steekt? Dat EY en de andere accountants dat ook gaan doen? Dat alle systeembanken dat gaan doen. Wat zou er te zien zijn? Wat zouden de onderlinge verschillen zijn? Wie durft het van te voren te zeggen? Is dat de reden dat zo’n preventief onderzoek nooit gebeurt? Omdat iedereen bang is voor wat de spiegel laat zien?
Het is natuurlijk goed dat er harder wordt doorgepakt door het Openbaar Ministerie (OM). Maar ik houd dat onbevredigende gevoel dat het allemaal niets uitmaakt. Dat de straffen dadelijk misschien wel tien keer zo hoog zijn en dat mensen wel voor de rechter verschijnen, maar dat tegelijkertijd de schaal waarop het misgaat alleen nog maar nog verder is gegroeid. Doodeenvoudig omdat de opbrengsten zoveel groter zijn dan de kosten. Dat is het cynisme dat in het artikel van Pieter Lakeman ligt: de nieuwe helden van het verhaal winnen, maar ten koste van wie? Van de aandeelhouders, zegt Pieter Lakeman. Ik wil daar graag aan toevoegen: we zijn als mens en samenleving de verliezer.
Schimmel in de fruitmand
De ING-affaire is een spiegel van onze samenleving. Laten we eerlijk in die spiegel kijken hoe we als er als samenleving voorstaan. Wat zien we dan? Wat ik zie is een samenleving die haar moreel kompas is kwijtgeraakt. Ik zie schimmel in de fruitmand. Ik zie een samenleving en een politiek waarin pragmatisme hoogtij vieren: het ‘dealen’ met wat klaarblijkelijk niet meer te stoppen is. We kijken naar de steeds manifester wordende schimmel en ‘dealen’ ermee. Ik maak me ernstig zorgen over de route waarop we zitten als samenleving. Het kan niet anders dan leiden tot steeds meer ongelukken op steeds grotere schaal ten koste van steeds meer mensen. Het kan niet anders dan leiden tot een steeds grotere afstand tussen systeemwereld en leefwereld. Waar zijn we dan naar op weg als samenleving?
De oplossing is voor mij Nieuw Denken. Ik zal daar in een volgend artikel meer over vertellen. Ook op het Behavioral Risk Congres van 29 november aanstaande zal mijn bijdrage daarover gaan. Ik word droevig als ik de verhalen lees over wat banken in hun aard blijkbaar zijn en bijvoorbeeld ook de VVD in haar aard blijkbaar is. Ik wordt droevig als ik bedenk dat de schimmel die we zien het symbool is van rot die van binnenuit komt. Rot die blijkbaar alleen nog maar geaccepteerd kan worden. En ja, ook zwaarder bestraft wordt. Door nieuwe helden in een bizarre wereld waarin steeds meer mensen steeds harder bezig zijn om de naleving van steeds meer regels te controleren. Waar accountants dan weer bergen geld mee verdienen. Terwijl er niets verandert.  Omdat alles business is.
Ik ben er diep van overtuigd dat het anders moet én kan. Dat is niet een kwestie van geld of technologie, maar alleen een kwestie van individuele en collectieve bewustwording.  Bewustwording van wat neoklassiek en neoliberaal denken veroorzaakt en daar afscheid van nemen. Omdat er een nieuwe tijd aanbreekt. Een tijd van nieuwe inzichten hoe je organisaties kunt maken tot betekenis gevende en dus waarde creërende organismen. Een tijd van werken aan een toekomst waar allen en niet alleen maar een klein groepje mensen met vreugde naar kunnen uitzien.
De auteur, Chris Juta is wis- en natuurkundige en werkte jarenlang in de financiële wereld. Hij is de grondlegger van de YX theorie een bewustzijnstheorie en hij is bezig met een boek daarover te schrijven.